Complotdenkers denken vaak dat mensen die weigeren mee te gaan met hun geloof in een samenzwering dat doen omdat zij in een angstpsychose zitten die op haar beurt natuurlijk weer door de samenzweerder is veroorzaakt. Maar klopt daar wel iets van? Het antwoord is een overduidelijk “nee”.
Een psychose is teveel open staan voor redeneringen. Mensen hebben evolutionaire gedragspatronen die voortkomen uit de biologische structuur van ons brein. Deze evolutionaire gedragspatronen worden het beste beschreven aan de hand van Cybernetic Big Five Theory. Kort samengevat zijn de vijf belangrijkste evolutionaire gedragingen:
- Agreeableness, sociaal gedrag om sociale stabiliteit te bevorderen.
- Conscientiousness, gedrag om lange termijn doelen te verwezenlijken.
- Extraversion, gedrag om beloningen binnen te halen.
- Neuroticism, hoe je met stress omgaat.
- Openness, hoe je omgaat met zintuiglijke indrukken dan wel redeneringen.
Afhankelijk van je breintype, doe je de bovenstaande evolutionaire gedragspatronen veel of weinig. Bij mensen die in de problemen zitten, krijg je de situatie dat ze in plaats van veel of weinig, juist teveel of te weinig gaan doen. Als iemand teveel open staat voor redeneringen, dan wordt dat ervaren als een psychose. Want als iemand een psychose heeft, dan is hij primair bezig met een verhaal die zijn emoties, gedrag en de keuzes die hij heeft gemaakt rechtvaardigt. Als je dan als coach iemand wil helpen, dan valt je al snel op dat alles wat je zegt in het verhaal wordt opgenomen.
Zo heb ik eens een jongen begeleid die op een feest was vreemdgegaan waarna een scheiding volgde en hij zijn kind veel minder kon zien. Zijn psychotische versie van het verhaal was dat hij op het feest door een vrouw was gehypnotiseerd en dat zij hem alles had afgepakt. Als je met een psychose te maken krijgt, dan is het onverstandig om tegen iemand te zeggen dat hij in een psychose zit. Tegelijkertijd is het belangrijk om te checken in hoeverre het om een psychose gaat of dat het een onwaarschijnlijk maar werkelijk gebeurd verhaal gaat. Dat doe je door nieuwe elementen te introduceren en te kijken of ze vlekkeloos in het verhaal worden opgenomen. Dat is namelijk een sterke aanwijzing dat het om een psychose gaat. Idealiter zijn dit elementen die je het verhaal op een onafhankelijke manier laten controleren.
Dus mijn reactie was: die vrouw moeten we stoppen want zulk gebruik van hypnose is een slechte zaak. Wat is haar signalement? Dat wist hij zich dan niet meer te herinneren omdat zij hem met hypnose vergeetachtigheid had gegeven. Mijn tweede vraag werd dan: heeft iemand anders haar gezien? Ja, de buurman had haar gezien. Mooi, zei ik, dan kan hij een signalement geven. Nou, dat kon niet, want de buurman was ook vergeten hoe zij eruit zag.
Je ziet hoe alles wat je introduceert meegenomen wordt in het verhaal samen met redeneringen die ervoor zorgen dat zijn rechtvaardiging van alles wat er mis gaat in tact blijft. Kortom, hij staat teveel open voor redeneringen en te weinig open voor empirisch bewijs.
Ditzelfde proces zie je bij complotdenkers. Ook zij staan teveel open voor redeneringen en te weinig voor empirische bewijzen. Nu bestaan er echte complotten. Niet voor niets zijn er wetten die samenzweringen verbieden. Maar al deze complotten hebben een en dezelfde eigenschap. Echte complotten zijn namelijk heel klein. Dat is logisch, want gegeven dat de activiteit verboden is, geldt: hoe minder mensen ervan af weten, hoe kleiner de kans is dat je wordt gepakt.
Als een complot heel groot is, is het onwaarschijnlijk dat het klopt. Als het complot gaandeweg groeit omdat er steeds meer bij wordt betrokken, dan weet je met zeer hoge waarschijnlijkheid dat de desbetreffende complotdenker zich psychotisch gedraagt. Hij staat teveel open voor redeneringen en gaat zo op in zijn onzinnige en onwaarschijnlijke redeneringen dat hij er geen erg in heeft dat hij de grens van veel naar teveel is overschreden.
Dat is ook de reden waarom het geen zin heeft om met logische argumenten en empirische bewijzen zijn onzinnige samenzweringstheorieën te bestrijden. Alles wat je aandraagt, wordt in het verhaal meegenomen. Dat kan ook makkelijk want elk bewijs dat er van zijn verhaal niks klopt, is voor hem alleen maar een bewijs dat de samenzwering nog groter is dan gedacht, want kennelijk kunnen de samenzweerders zelfs dit bewijs vervalsen.
Wat je wel kan doen, is elementen aan zijn redeneringen toevoegen waar de complotdenker beter van wordt. Zo heb ik de man die dacht dat hij achtervolgt werd door een vrouwelijke hypnotiseur gevraagd of hij zich goed kon ontspannen? Nee, zei hij, met alle problemen lukt dat niet. He, reageerde ik verbaast, maar hoe kan je dan worden gehypnotiseerd? Want voor hypnose heb je ontspanning nodig. Dit zei ik geenszins om zijn verhaal te ontkrachten, maar om het element van ontspanning in zijn verhaal te introduceren. Dat lukte ook meteen goed, want hij zei dat hij zich had vergist en versproken en dat hij inderdaad heel goed kon ontspannen. Dat heb ik gebruikt om hem te leren te ontspannen zonder dat de vrouwelijke hypnotiseur in de buurt was zodat zijn brein beter ging werken en hij haar kon verslaan met haar eigen middelen. Dat heeft er uiteindelijk toe geleid dat hij in staat was uit de psychose te komen en zijn problemen onder ogen te zien en op te lossen.
Bij complotdenkers heeft het dus vooral zin om hen elementen aan te reiken die de kans vergroten dat zij zich op zo’n manier gaan gedragen dat zij voorkomen dat ze sociaal worden geïsoleerd en dat zij nog een uitweg hebben om minder open te gaan staan voor redeneringen. Want complot denken is een verslaving. Toekomstig gedrag wordt vooral bepaald door wat ons huidige gedrag ons oplevert. Complotdenken zorgt ervoor dat je veel aandacht, bevestiging en complimenten krijgt van andere complotdenkers. Daar raken complotdenkers letterlijk aan verslaafd. Tegelijkertijd wordt hun wereldje steeds kleiner omdat familieleden, vrienden en kennissen de complotdenker steeds gekker vinden worden. Dat betekent dat er op stoppen met complotdenken een grote boete staat, want opeens verdwijnt de aandacht, bevestiging en de complimenten. Dat maakt de drempel om te stoppen met de psychose steeds hoger en hoger. Wat dat betreft zouden complotdenkers net zo moeten worden opgevangen als we met drugsverslaafden doen.